टीकाप्रसाद भट्ट
रामेछाप – मेघालयको गहिरो सुरुङमा कठिनका साथ कोईला खन्दै गर्दा नागदहका दिलवहादुर तामाङले ऐया सम्म भन्न पाएनन् । कोइलाको लोभमा खानी भित्र गैंची बजादै गर्दा माथिको ढिस्को झरेर उनलाई ठहरै बनायो । अरु कामदारको सहयोगमा तामाङको लास झिकियो र मेघालयमानै अन्तिम संकार गरियो । पैसा कमाएर परिवार सगैं रमाईलो गर्ने उनको सपना विदेशी भूमिमा हैन, सुरुङ भित्रै हरायो ।

केहि बर्ष अघीको उक्त घटनाले कोईला काटन जाने अरुलाई तर्साएन । बरु थप मानिसहरु नागदह तिरबाट त्यहि कोईलाको खानीमा होमिन मेघालय तिर हानिए । दिलवहादुर सगैं गाउँका अरु १० जना जति त्यतैका विभिन्न खानीमा विलाए, सधैंका लागि । कमाईको पैसा हैन, आफन्तको लास समेत भन्न नपाउनेहरु अझै पनि त्यहि ज्यानमारा कोईलाको खानीमा पस्नका लागि सिक्किम र मेघालय तिर जान छोडेका छैनन् । हरेक बर्ष त्यता जानेको लर्को केहि भएको छ, तर मेटिएको छैन् ।

‘हाम्रो तिर बाट अस्ति भर्खर केहि मानिसहरु त्यता गएका छन्’ लिखु तामाकोशी ५ नागदहको गैरीका धनवहादुर तामाङ भन्छन् – थाहा छैन्, सबै फर्कन्छन् फर्कदैनन् । ‘सकुसल फर्के भने राम्रो कमाई गरेर ल्याउलान ’ झण्डै २० बर्ष कोईलाको खानीमा पसेर फर्केका तामाङले भने – आएनन भने केहि खवर आउला ।

धनवहादुर २०५४ साल तिर मेघालयको सिलाङ छेउमा पर्ने सम्फरको जंगलमा कोईला काटन पुगेका थिए । त्यतिवेला नागदहबाट गएका अरु पनि थिए । साथिहरु सगैं सम्फर पुगेका उनलाई ठेकेदारले कोइला काटन भन्दै एउटा दुलो भित्र छिराईदियो । अक्सिजन र वत्ति नभएको कालो न कालो दुलोमा घुसेका उनले अरुले खनेको जस्तै गरी कोईला खन्न थाले । ‘साह्रै डर लाग्यो पहिला पहिला त’ तामाङ भन्छन् – जमिन भन्दा धेरै भित्र पसेका उनले कोईला काटेर आउने कमाई भन्दा पनि कसरी सुरक्षित साथ बाहिर फर्कने होला भन्ने चिन्तामा केहि दिन गुजारे । ‘आङ सिरिङ्ग हुन्थ्यो, चट्याक चुटुक आवाज आउना साथ खसीहाल्ला कि भन्ने पिरलो हुन्थ्यो ’ तामाङले भने – न राम्ररी उभिएर, खन्न पाउनु न सुरक्षित हुन पाउनु डरमर्नु !

जमिनबाट भित्र पसेपछि कोइलाको लिएर सम्म दुलै दुलो गएपछि गैंचिको भरमा कोइला खन्ने हो । ३ फिट जतिको लिएर भेटिएपछि त्यसैलाई पच्छ्याउदै धेरै भित्र सम्म खन्दै जाने उनले वताए । उनका अनुसार बाहिर जमिनको साँध सिमाना हेरेर भित्रको अनुमान लगाउने चलन हुन्छ । त्यहि लिएरलाई समाउदै दायाँ वायाँ जान पाईन्छ, कोइला सकिएपछि फेरी अर्को दुलो खोपेर भित्र जाने हो , कोईला खन्नका लागि ।

कोईला कतै साह्रो र कतै कमलो भेटिन्छ । कतै मज्जाले खन्न सकिने अनि कतै गैंचीको धारै दोब्रीने खालको साह्रो र साह्रो भेटिन्छ । कमलो खालको भेटियो भने मजाले पैसा कमाउन सकिन्छ । त्यसबेला २ घनमिटर जतिको बाकसको १७ सय भारु आउथ्यो । उनले कमलो भेटियो भने सातामा २० हजार सम्म कमाई गरेको अनुभव सुनाए ।

‘कोईलामा पैसा त छ तर लास आउला कि नआउला भन्ने पिर हुन्छ’ नागदहका सुक्रवहादुर तामाङ भन्छन् – अति जोखिम मोलेर काम गर्नुपर्छ । खानी भित्र पसेपछि ननिस्के सम्म घरपरिवारको याद आईरहन्छ । खपिनसक्नु गर्मीमा बसेर सकि नसकि कोईला जम्मा पार्दा जिउ पुरै कालो हुन्छ । हात फुटेर केहि थाहा नपाउने खस्रो हुन्छ । सुख भन्ने हुदैन काममा, जहिल्यै जोखिम ।

कोईला काट्ने भन्दा बाहेकको समयमा कामदारहरु क्याम्पमा वस्छन् । परिवार समेत लिएर जानेहरुले बाहिरपाल हालेर क्याम्पमा खाना पकाउने जिम्मा परिवारलाई दिएका हुन्छन् । कोईला काटेर बाहिर आएपछि उनीहरु खाना खान्छन् र परिवारसगैं समय विताउछन् । ‘हामीलाई अरु त हैन, भाषा र गुण्डागर्दीको डर हुन्छ’ नागदह पिपलदिपका रामवहादुर तामाङले भने – हामीले पैसा कमाएर जम्मा पारेको थाहा पायो भने स्थानीय मलायाहरुले घेरेर लुटपाट समेत गर्छन् । त्यसबाट जोगिनु पर्छ ।

पहिले नागदहका धेरै जना कोईला काटन जाने गरेका थिए । तर अव विस्तारै उक्त पेसा भन्दा अन्यत्र जाने बढ््दै गए । खाडि क्षेत्रमा काम खुलेपछि त्यता तिर जानेहरु बढेकाले कोईला खानीको आकर्षणमा थोरै कमी आएको छ । ‘विदेशको काम जता पनि उत्तिकै कठिन हो ’ रामवहादुर भन्छन् – कोईला खानीमा भने दुर्घटनाको बढी जोखिम हुने भएकाले धेरै डराउन थालेका छन् । डर मानेर वस्दा पैसा हुदैन, त्यहि पिरलो छ ।

कोइला खानीमा दुर्घटना नहोस भनेर धेरै सावधानी अपनाइएको हुन्छ । सुरुङ वनाउदै भित्र गएपछि कोईला काट्नेले आफु माथिको जमिनमा चिरा परेको या अन्य संकेत देख्ना साथ काठको टेको लगाएर थेग्ने गर्छन् । तर कहिले काँहि त्यो काठको टेको समेत दोबारेर सुरुङ बजारीन्छ ।

सुरुङ खानीमा ज्यान गुमाएकाहरुले थप सुविधा पाउदैनन् । ठेकेदारले कामदारको ज्याला भन्दा बढी केहि सुविधा दिदैन् । कामदारको विमा समेत गरिएको हुदैन् । ‘विदेशी भूमिमा सुविधा पाउनुपर्छ भनेर माग गर्दा पनि सुनुवाई हुने भए पो ’ केहि बर्ष अघी फर्केका धनवहादुरले भने – भगवान भरोसामा हामीले जोगिने हो, खानीमा विलाईयो भने केहि पनि आउदैन् , गईयो ।